Türkiye’de manevi danışmanlık ve rehberlik adı altında, Batı Hristiyan dünyasında bir meslek alanı olarak var olduğu, İslam dinine içkin olduğu, tamamına yakını Müslüman olan toplumdan meşruiyetini aldığı, modern hayatın yabancılaştırıcı etkisine karşı bir ihtiyaç olduğu ve böyle bir talep neticesinde yaygınlık kazandığı iddia edilen, psikoloji lisans dersleri içinde yerini alan, yüksek lisans programları, uzaktan eğitim sertifika programı ve bir “Türk Manevi Danışmanlık ve Rehberlik” adı altında bir dergisi olan, istihdam garantili, iktidar ve onun ideolojik aygıtı olan Diyanet destekli Sünni İslam telkini için “yerli ve dini” yeni bir alan mevcuttur.
Kuruluş Hikayesi
Merve Reyhan Baygeldi, “Türkiye’de Modern Sorunlara Dini Bir Çözüm Olarak Manevi Danışmanlık Uygulaması: Mevcut Durum ve Öneriler” (SETA, Nisan 2018) adlı çalışmasında, hem dünyanın birçok bölgesinde var olduğunu hem de “modern hayat ve sermaye merkezli modern üretim biçimlerinin yabancılaştırdığı insanlar için büyük bir ihtiyaç” olduğunu söyleyerek manevi danışmanlığın meşruiyetini savunmuştur (2018: 7). Manevi danışmanlığın ilk modern teorik tartışmalarının Batı Hristiyan dünyasında yapıldığını, sonrasında buna dair kurumsal ve örgütsel adımların atıldığını, günümüzde ise yaygın olarak devam ettiğini ifade ediyor. Ona göre İslam dininde manevi alanlarda yardımcı olmak üzere ayet ve hadisler, peygamberin hayatı, alim ve mürşitler gibi kaynaklar mevcuttur ve manevi danışmanlık faaliyetleri Müslüman toplumlar içerisinde farklı başlık, uygulama ve formlarda sürekli var olmuştur. Bugün modern anlamda var olan “manevi danışmanlık, psikolojik danışmanlıkta çoğunlukla göz ardı edilen din ve maneviyat boyutunun da ele alınarak danışan ile danışman arasında daha kapsamlı ve daha inceltilmiş bir anlayış temelindeki danışmanlık çeşidi olarak nitelendirilmektedir.” (2018: 7-8). Bu ifadelerle aslında manevi danışmanlığı psikolojik danışmanlıktan ayırıp İslam dininde zaten var olduğunu, günümüzde bir ihtiyaç olduğunu ve dünyanın birçok yerinde yaygın olarak mevcut olduğunu ortaya koyarak bu alana hem dinsel-tarihsel bir geçmiş hem de modern döneme uygun bir mahiyet kazandırmaktadır. Bu ifadelerden manevi danışmanlığın, psikolojik danışmanlıktan sadece ayrı bir alan olmadığını, hem psikolojinin “göz ardı ettiği” iddia edilen alanı doldurduğunu hem de “daha kapsamlı ve daha inceltilmiş bir anlayış”a sahip olduğunu, yani kısacası ondan daha üstte konumlandırıldığını anlıyoruz. Yine aynı kitapta yazar, manevi danışmanlığın 1950’lerden itibaren tartışıldığını ve 2003’te Aile İrşat ve Rehberlik bürolarında hayata geçirildiğini, 2011’de Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, 2014’teki Yeşilay ve 2015’te Sağlık Bakanlığı ile iş birliği yapılarak farklı kurumlarda manevi rehberlerin görev almaya başladığını söylüyor (2018: 10).
Salih Aybey, “Manevi Danışmanlıkta Yeni Bir Alan: Yükseköğretim Kredi ve Yurtlar Kurumu” adlı makalesinde “KYK yurtlarında değerler eğitimi, Hz. Peygamber’in hayatı, Kur’an-ı Kerim, Temel Dini Bilgiler gibi konularda gençlere eğitim vermek amacıyla 2013 yılında DİB ile Gençlik ve Spor Bakanlığı Arasında “Yüksek Öğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Müdürlüğü’ne Bağlı Yurtlarda Kur’an Eğitim ve Öğretimi Kursu Açma İşbirliği Protokolü” (1) imzalandığını” yazıyor ve konuyu şöyle değerlendiriyor: “Bu protokol, din eğitimi konusunda yurtta çalışan personelin ve barınan öğrencilerin taleplerini karşılama amacını taşıma yolunda önemli bir adımdır. Böylece 2013 yılına kadar yurtlarda önemli gün ve gecelerde yurt müdürlüğünün talebi doğrultusunda dini programlar/faaliyetler yapılmakta iken, bu protokolle birlikte yurtlarda uygun olan zaman dilimlerinde Kur’an kurslarının açılması ve eğitim-öğretim dönemi boyunca bir din görevlisinin yurtta görev yapmasının önü açılmıştır.” (2023: 811). Bu protokolü 26 Şubat 2015’te yine DİB ile Gençlik ve Spor Bakanlığı Arasında işbirliği protokolü takip ediyor. Bu protokolde, KYK yurtlarında ve diğer yurtlarda gençlere manevi rehberlik sağlanması amaçlanmıştır. Aybey’in yorumuna göre, “Bu bağlamda din ve değerler eğitimi kursları, farkındalık eğitimleri, İlahiyat atölyeleri, Osmanlıca, Arapça gibi dil kursları verilmesi de hedeflenmiş, böylece KYK’yı sadece barınma ve burs imkânı veren bir kurum olmaktan çıkararak, birer ilim yuvası haline dönüştürme yolunda önemli bir adım daha atılmıştır.” (2023: 811). 9 Aralık 2019 tarihli yine aynı taraflar arasında imzalanan protokolde ise, manevi rehberlik için personel görevlendirilmesi kararlaştırılmıştır. Bu protokole ilişkin Anadolu Ajans’ın haberi şöyledir(2) :
Ali Erbaş, protokolün gençlere yönelik manevi danışmanlık ve din eğitimi hizmetleri sunumunu güçlendireceğini bildirerek, şunları kaydetti:
“İlk olarak 2013’te imzalanan iki protokolle Kredi ve Yurtlar Kurumu Genel Müdürlüğüne bağlı yurtlarda Başkanlık marifetiyle Kur’an eğitim ve öğretimine yönelik çalışmalar başlatılmıştı. Akabinde 2015’te imzalanan iş birliği protokolüyle gençlere yönelik Kur’an eğitiminin yanı sıra manevi danışmanlık ve rehberlik hizmetinin de önü açılmıştı. Halen bu protokol kapsamında Gençlik ve Spor Bakanlığımızca açılan bütün yaz kamplarının maneviyat istasyonlarında hocalarımızı görevlendirmekteyiz. Şu an itibarıyla 711 hocamız, KYK öğrenci yurtlarında gençlere manevi danışmanlık ve rehberlik hizmeti sunmak üzere görevlendirilmiştir. Bu hocalarımıza bir aylık hizmet içi eğitimi verildi.”
Baygeldi, “Manevi ve ruhsal konularda bireylere destek sunabilmek için hayatın her alanına manevi danışmanlığın yayılmasının hedeflendiği”ni ve “Vatandaşlarının tamamına yakını Müslüman olan Türkiye’de maneviyat ve din ile alakalı olan gelenek veya kurumsal uygulamanın pratikteki İslam geleneğinden de etkilenmesi”nin beklendiğini ifade ediyor. (2018: 8; 11).
DİB’in 2020 Din Hizmetleri Raporu’na göre “Gençlik ve Spor Bakanlığı ile imzalanan iş birliği protokolü çerçevesinde: 2015 yılından bu yana Kredi ve Yurtlar Kurumu öğrenci yurtlarında kalan öğrencilere, manevi danışmanlık ve rehberlik hizmeti sunmak üzere Başkanlığımızca personel görevlendirmesi yapılmaktadır. Görevlilerimizin yaptığı çalışmalar neticesinde alınan olumlu dönütler, bu çalışmanın nitelik ve nicelik açısından artarak devam ettirilmesini gerekli kılmıştır.” (s. 170). Bu “gereklilik” doğrultusunda 2020 yılında 855 KYK yurdunda gerçekleştirdikleri 2.771 etkinlik programı ile 78.531 gence ulaştıklarını beyan etmişlerdir(3).
DİB’in 2022 Din Hizmetleri Raporu’na göre ise, Gençlik ve Spor Bakanlığı Yurtları, Türkiye Diyanet Vakfı Yurtları, Diyanet Gençlik Merkezleri, Gençlik ve Spor Bakanlığı Gençlik Merkezleri’nde toplam 1.217 manevi danışman çalışmaktadır(4). Sadece yurtlarda değil sosyal hizmet alanlarında dini içerikli problemlerin çözümünde Diyanet’in görevlendirdiği Aile ve Dini Rehberlik Büro personeli de dini danışmanlık ve manevi destek hizmeti vermektedir (5).
Bunun yanı sıra üniversitelerde manevi rehberlik ve danışmanlık yüksek lisans programları birbiri ardına açılmaya başlamıştır. DİB’in kendi bünyesinde seçtiği personele verilen hizmet içi eğitim programlarına ek olarak yeni personel adayları için bazı üniversitelerde tezli ve tezsiz yüksek lisans programları açılmış ve giderek yaygınlaşmıştır. İstanbul Sabahattin Zaim (tezli ve tezsiz), Ankara Sosyal Bilimler (tezli), Ankara Hacı Bayram Veli (tezsiz), İstanbul Medeniyet (tezsiz), Bursa Uludağ (tezli), Ondokuz Mayıs (tezsiz), İstanbul 29 Mayıs (tezli), Sakarya (tezsiz), İstanbul (tezsiz), Kütahya Dumlupınar (tezsiz), Bilecik Şeyh Edebali (tezsiz), Atatürk (tezsiz) olmak üzere çok sayıda üniversitede, gerek İlahiyat (veya İslami Araştırmalar), gerek Sosyal Bilimler Enstitüleri bünyesinde, İlahiyat eğitimli akademisyenlerin çoğunlukta olduğu eğitim kadrolarıyla Manevi Danışmanlık ve Rehberlik (Atatürk Üniversitesi’ndeki “Dini Danışmanlık” ve Rehberlik) Tezli veya Tezsiz Yüksek Lisans programları açılmıştır veyahut Çukurova Üniversitesi’nde olduğu gibi, Felsefe ve Din Bilimleri Doktora programı içinde, Marmara ve Giresun Üniversitelerinin Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Bölümü lisans programlarında Manevi Danışmanlık adlı bir ders mevcuttur. Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi’nde Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Tezsiz Yüksek Lisans programının 2024-2025 öğrenim ücreti 36 bin lira olarak belirtilmiştir (6). Bunlara ilaveten bu alanın iktidar ve Diyanet eliyle köpürtülmesi nedeniyle ekonomik getirisinin yüksek olacağını anlayan çoğu üniversite, uzaktan eğitim programları arasına “Manevi Danışmanlık Sertifika Programı”nı çoktan katmışlardır. Adaylar, belli bir ücret karşılığı kaydolup eğitim videolarını izleyip bir yıl içinde kendilerine tanınan üç sınav hakkını kullanarak sertifikayı almaya hak kazanmaktadırlar. Bu alanın bağımsız bir disiplin olmasına hizmet eden başka bir faaliyet de 30 Haziran 2020’de ilk sayısı yayınlanan, editörünün Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Psikolojisi alanında bir öğretim üyesi olduğu “Türk Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Dergisi”dir.
DİB, 2020 Din Hizmetleri Raporu’nda “Manevi Danışman Ulusal Meslek Standardı Belirlemeye Yönelik Çalışmalar” başlığı altında, 633 Sayılı Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun’da 2010 yılında yapılan değişiklikle birlikte cami dışında sunulan din hizmetlerinin “önemli bir ivme kazandığını” ve hizmet çeşitliliğinin de arttığını, “gelişen ve değişen şartlara”, talep ve ihtiyaçlara bağlı olarak sağlık tesisleri, ceza infaz kurumları, öğrenci yurtları, sosyal hizmet kurumları vb. mekânlarda paydaş kurumlarla işbirliği esasına dayalı yürütülen manevi danışmanlık hizmetlerinin ön plana çıktığını, birçok üniversitede müstakil bir ana bilim dalı olarak manevi danışmanlık ve rehberlik lisansüstü programları mevcut olduğunu, bütün bu hususlardan hareketle söz konusu hizmetleri daha “profesyonel bir anlayışla”, doğru, “etkili ve verimli yöntemlerle” sunmak, “talep ve ihtiyaçları” en üst seviyede karşılayabilmek amacıyla manevi danışman ulusal meslek standardının belirlenmesine karar verildiğini, bu amaçla
Mesleki Yeterlilik Kurumu ile 20.02.2018 tarihinde bir protokol imzalandığını ve Manevi Danışman Ulusal Meslek Standardı adı altında 25.10.2019 tarihli ve 30929 Sayılı Mükerrer Resmi Gazete’de yayınlandığını, 12.12.2019 tarihinde Marmara Üniversitesi ile manevi danışmanlık ve rehberlik hizmetleri alanında işbirliği protokolü imzalandığını, Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Hizmetleri Temel Bilgiler Kılavuzu’nun yayınlandığını ve Aralık ayında Mesleki Yeterlilik Kurumu’na başvuruda bulunulduğunu ifade etmiştir (s. 200-201). Marmara Üniversitesi ile imzalanan protokole göre, Marmara Üniversitesi’nden Diyanet çalışanları için Manevi Danışmanlık ve Rehberlik alanında yüksek lisans eğitim programlarının hazırlanması ve geliştirilmesi talep edilmiştir.
Mesleki Yeterlilik Kurumu (2018)’nun Ulusal Meslek Standardı metninde Manevi Danışmanlık, “Hedef kitlenin fiziksel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve toplumsal sorunlarını aşmalarında holistik bir yaklaşımla etkin dinleme, empati kurma, iyileştirme, destekleme ve kılavuzluk etme yoluyla hayatını anlaması, anlamlandırması ve kendisi hakkında kararlar almasını sağlamak maksadıyla manevi temelli danışmanlık yapılmasını, din ve inanç desteğini ifade eder.” şeklinde, Manevi Danışman ise “yetkisi dâhilinde ve tanımlanmış görev talimatlarına göre; danışanla yapılandırılmış görüşme yapan, hedef gruplara dini konularda bilgilendirme yapan, manevi danışmanlık hizmetlerinin kalitesini geliştiren ve mesleki gelişim faaliyetlerini takip eden nitelikli kişidir.” diye tanımlanmıştır (s. 2; 6). Bu ifadelerde manevi ile dini alanın ayrıldığı izlenimi verilmesine rağmen aslında sadece Kur’an-ı Kerim okuma, dua etme, namaz kılma vb. gibi İslam dini temelinde bir telkinin amaçlandığını, dolayısıyla manevi alanın dine indirgendiğini görmekteyiz (7). Bunu, Baygeldi’nin (2108:11) “Vatandaşlarının tamamına yakını Müslüman olan Türkiye’de maneviyat ve din ile alakalı olan gelenek veya kurumsal uygulamanın pratikteki İslam geleneğinden de etkilenmesi”nin doğal olduğunu ifade eden cümlesinden de anlamaktayız.
Sonuç Yerine
Diyanet camiler yoluyla ulaşamadığı, kendisine gelmeyen halka, “din hizmetleri ayağınıza gelmiştir” anlayışıyla öğrenci yurtları, sosyal hizmet alanları, MEB okulları ve üniversiteler vasıtasıyla ulaşmaya çalışmaktadır. Din hizmetleri, artık doğrudan dini hizmet olarak anlaşılmak yerine, manevi danışmanlık ve rehberlik adı altında daha yumuşak bir hale getirilmiştir. Türkiye’de manevi -aslında İslami- danışmanlık ve rehberlik, Sosyoloji, Sosyal Hizmet, Psikoloji, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık gibi bilimlerin yerine göz dikmiş, bu disiplinlerin tarihselliğinin, bilimselliğinin ve dilinin meşruiyetini bozan, bu disiplinlerden mezun olanları atıl hale getirip bu disiplinleri boşa okunan bölümler haline getiren, meşruiyetini devlet ve Diyanet desteği almaktan başka sağlam bir dile, literatüre ve bilimselliğe dayandıramayan, fakat her şeyden önemlisi, “istihdam garantili” bir alandır. Hepsinden önemlisi “Türkiye’nin laik yapısına, buna bağlı olarak bireylerin din ve inanç özgürlüğüne zarar verme potansiyeli taşıyan” bir alandır. Çünkü; Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 2. maddesine göre, Türkiye Cumhuriyeti demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. 24. maddesine göre de (demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılmadığı müddetçe) herkes, vicdan, dini inanç ve kanaat hürriyetine sahiptir. Bu maddenin devamı şöyle der: Kimse, ibadete, dini ayin ve törenlere katılmaya, dini inanç ve kanaatlerini açıklamaya zorlanamaz; dini inanç ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz ve suçlanamaz; Din ve ahlak eğitim ve öğretimi Devletin gözetim ve denetimi altında yapılır. Din kültürü ve ahlak öğretimi ilk ve ortaöğretim kurumlarında okutulan zorunlu dersler arasında yer alır. Bunun dışındaki din eğitim ve öğretimi ancak, kişilerin kendi isteğine, küçüklerin de kanuni temsilcisinin talebine bağlıdır; Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel düzenini kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasi veya kişisel çıkar yahut nüfuz sağlama amacıyla her ne suretle olursa olsun dini veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz (mevzuat.gov.tr).
Kaynakça
Aybey, Salih (2023). Manevi Danışmanlıkta Yeni Bir Alan: Yükseköğretim Kredi ve Yurtlar Kurumu, Journal of Islamic Research. 2023;34(3):809-30.
Baygeldi, Merve Reyhan (2028). “Türkiye’de Modern Sorunlara Dini Bir Çözüm Olarak Manevi Danışmanlık Uygulaması: Mevcut Durum ve Öneriler” SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı.
(1) Aybey’in yazısında bu protokole ulaşmak için s. 811’deki 5. dipnotta verdiği, https://shgm.gsb.gov.tr/Public/SGM/Mevzuat/protokoller/%diyanet%20protokol.pdf adresinden protokole ulaşılamıyor.
(2) Bkz. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/genclik-ve-spor-bakanligi-ile-diyanet-arasinda-is-birligi-protokolu/1668059#
(3) Bkz. Tablo-5: 2020 Yılında Gerçekleştirilen Gençlik Faaliyetlerine Ait Sayısal Veriler. s. 172. Sadece KYK yurtlarında değil, 25 TDV Öğrenci Yurdu, 42 Diyanet Gençlik Çalışmaları Merkezi olmak üzere toplam 922 yurt ve merkezde manevi danışmanlık ve rehberlik hizmeti sunulmuştur. Bkz. Tablo-2: Gençlere Yönelik Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Hizmeti Sunulan Yurt ve Merkezlere Ait Sayısal Veriler (s. 170). Ayrıca bkz. Tablo-3: Gençlere Yönelik Manevi Danışmanlık ve Rehberlik Hizmeti Sunan Personele Ait Sayısal Veriler (s. 171)
(4) Bkz. Tablo-3: 2022 Yılı Manevi Danışman Görevlendirmelerine Dair Sayısal Veriler (2022: 140).
(5) Bkz.https://dinhizmetleri.diyanet.gov.tr/detay/100/sosyal-hizmet-kurumlar%C4%B1nda-din%C3%AE-dan%C4%B1%C5%9Fmanl%C4%B1k-manevi-destek-faaliyetleri
(7) Manevi konularda danışmanlık yapmak şöyle ifade ediliyor: “Danışana belirlediği konuya yönelik iman, ibadet, muamelat ve ahlak konularında dini danışmanlık yapar; Danışana dini pratikler (Kur’an-ı Kerim okuma, dua etme, namaz kılma vb.) konusunda danışmanlık yapar; Yaşanan olumsuzluklar ve kayıplar konusunda dini başa çıkma yöntem ve tekniklerini kullanarak manevi danışmanlık yapar.” (Mesleki Yeterlilik Kurumu, 2018: 11)
(8) Dersler Dergisi’nde Hasan Aydın’ın, Hasan Ünder’in ve Özgür Bozdoğan’ın din eğitimi, laik eğitim, Türkiye yüzyılı maarif modeli üzerine yazıları ile birlikte okunduğunda bu ifade daha anlaşılır hale gelecektir.
