Okuma yazma basit ve yalın tanımına göre belirli bir harf ya da sembol sisteminin anlamını çözmeye yarayan mekanik yönü ağır basan bir beceridir. Okuryazarlık ise, iletisi olan her şeyi anlamlandırmayı hedefleyen üst düzey bir bilişsel beceridir. Yanına mutlaka eleştirelliği alarak tanımlanabilir. Okuryazarlık tarih boyunca içinde şekillendiği sosyo kültürel bağlama göre belirli özellikler kazanmıştır. Sözlü kültürün bilgiyi ve deneyimi aktarma yolları (destanlar, efsaneler, hikayeler, atasözleri) olan okuryazarlık biçimleri yazılı kültürün ilk örneklerine (mağara resimleri , kil tabletler, papirüs yaprakları, kitabeler ve elyazmaları gibi) yansıdı ve seçkinlerin tekelinde kaldı. Okuma yazma becerisinin kitleselleşmesinin koşulları matbaanın keşfiyle “Gutenberg Galaksisinde” gerçekleşti ve modern okul sisteminin evrenselleşmesiyle daha da yayıldı (1). Ardından Castells’in “ağ toplumu-internet toplumu” olarak adlandırdığı dijital kültür çağı da kendi okuryazarlıklarını getirdi (2)
Dijital devrim olarak adlandırılan bilgisayar, elektronik ve otomasyonla gelen son sanayi devriminin ardından eğitimde ve gündelik hayat pratikleri içinde dijital araçların rolü ve etkisi giderek artarken okuryazarlığın anlamı ve tanımı daha da genişledi. Eğitim ve yetiştirme sistemlerinin, üretim araçlarının, mekanların, evlerin, eğlence, spor, alışveriş ve sağlık hizmetlerine erişim gibi temel ihtiyaçların karşılanması kolaylaştıran ve kullandığımız çeşitli araçların (cep telefonu, akıllı saat, güvenlik sistemleri vb) işlevselliğini artıran ve toplumsallıkların çeşitlenmesini (sosyal medya platformları) getiren bu alandaki gelişmeler okuryazarlık becerilerinin güncellenmesini gerektirdi. Bu bağlamda Paul Gilster (1997) tarafından ortaya atılan ‘dijital okuryazarlık’ kavramı, dijital bilgilere erişmek, bunları yönetmek ve düzenlemek, çevrimiçi ağlara katılmak ve dijital kaynakları ve hizmetleri değerlendirmek için gereken beceri yelpazesini tanımlamak için kullanılmaktadır (3). Unesco’ya göre dijital okuryazarlık hayatın her alanında bilgi, iletişim ve temel sorunların çözümü için dijital teknoloji yelpazesinin güvenli ve eleştirel kullanımını içerir. Temel BT becerileriyle desteklenir: Bilgisayarların bilgiyi almak, değerlendirmek, depolamak, üretmek, sunmak ve değiştirmek ve internet üzerinden işbirlikçi ağlarda iletişim kurmak ve katılmak için kullanma becerilerini kapsar (4). Bu tanımlar başlangıçta kullanılan bilgisayar okuryazarlığı, bilgi okuryazarlığı ve medya okuryazarlığı altında tanımlanan becerilerin bir sentezinden oluşturulmuştur.
Okul ve yetiştirme sistemleri temel yaşam becerileri çerçevesinde dijital okuryazarlık setlerini kendi programlarına uyarlamaktadırlar (5). Okul programlarına yönelik dijital okuryazarlık setlerinin içeriğinde eleştirellik ve yaratıcılık gibi beceri hedefleri de var. Ancak bu becerilerin ders programları içinde nasıl içeriklendirileceği eğitim sisteminin politik gerçekliği tarafından belirlenmektedir. Ders programları genellikle öğrencilerin toplumsal gerçeklikle etkileşim kurma yolları konusunda oldukça nötr konumdadır. Ayrıca anaakım küresel medya kültürü de eleştiriyi pek desteklemiyor, çünkü bu araçlar az sayıdaki teknoloji devinin tekeli altında. Dolayısıyla dijital becerilerin etkili biçimde kullanımının anahtarı eleştirellikle ilgilidir. İçinde yaşadığımız dünyanın temel özelliklerini kavramaya ve dijital teknolojinin maddi üretim koşullarını değerlendirmeye yönelik perspektif ve kavramları kullanma becerilerini gerektirmektedir. Düşünce ve ifade özgürlüğünün düzeyi ve işleyiş koşullarıyla da dolayımlandığı bir gerçektir. Bu nedenle günümüzde okul ve eğitim sistemleri içindeki yaygın kullanımı dijital okuryazarlığı teknolojiyi kullanma becerisi kazanmaya indirgeme eğilimindedir.
Dijital ve eleştirel okuryazarlıkların bir sentezi olarak ortaya çıkan eleştirel dijital okuryazarlık ise teknik yeterliliğe öncelik vermekten ziyade dijital teknolojinin ve çeşitli uygulamaların kullanımına yönelik eleştirel tutumu desteklemeye yönelmektedir (6). Bunun için dijital bağlamlarda ve mecralarda iktidarın işleyişinin bilgiyi, kimlikleri, toplumsal yapıları ve ilişkileri nasıl etkilediğine odaklanır. Bazılarını ayrıcalıklı kılan ve diğerlerini dışlayan ve yok sayan anlamları nasıl şekillendirdiğini inceler. Öğrencilere, yetişkin öğrenenlere gerçeğe erişmek için dijital medyanın dilsel ve dil dışı özelliklerini inceleme, yerleşik önyargılar ile kendi varsayımlarının farkında olmalarına yönelik araçları sağlar. Dolayısıyla özfarkındalık da gerektiren bir eleştirellik söz konusudur.
Bu eleştirel yaklaşım ve tutum dijital okuryazarlığa erişim, katılım ve güçlenme sorunları gibi tüm yönlerinin yanında tüketimcilik, sömürü, dolandırıcılık ve güvenlik sorunlarının farkındalığıyla da ilgilidir. Bunun pratikte nasıl yapılabileceğine ilişkin alanlara özgü uygulama yönergeleri geliştirilmektedir (7). Genelde, kod çözme (dijital medyanın modları, yapısı ve kuralları) anlam oluşturma, analiz, kişilik ve kullanım (doğrulama ve güvenlik) boyutları altında tanımlanan beceri ve yeterlilikler alanlara göre farklılaşsa da, ağ dünyasında etkili ve eleştirel biçimde yer alabilmek için aşağıdaki beceri ve yeterlilikler genel kabul görmektedir.
Dijital teknolojinin ilkelerini ve işleyişini anlamak; üretici ve yapımcı olarak hareket edebilme becerilerini kullanmak; dijital hizmetleri ve araçları gündelik yaşamda ve çalışma ve öğrenme pratiklerinde anlamlı biçimde kullanabilmek; dijital teknolojiyi tek başına ve başkalarıyla işbirliği (çevrimiçi iş birliği dahil) içinde yaratıcı bir şekilde kullanmak; öğrenme, e-ticaret veya hizmet sunma gibi amaçlar için dijital verilerin kullanımını ve etkilerini anlamak; demokrasi ve katılım gibi toplumsal ve kültürel konularda dijitalliğin rolünü anlamak; çevrimiçi iletişimin ve işbirliğinin ilkelerini ve etkisini anlamak; çevrimiçi olarak nasıl katılım sağlanacağını bilmek ve dijitallik ve kimlikle ilgili sorunları anlamak; kendini nasıl koruyacağını bilmek ve zararlı ya da yasa dışı çevrimiçi faaliyetlere katılmamak.
—————–
(1) McLuhan, M. (2001) Gutenberg Galaksisi: Tipografik İnsanın Oluşumu (çev: G.Ç. Güven), YKY: İstanbul.
(2) Castells, M. (2001) The Internet Galaxy. Reflections on the Internet, Business, and Society. Oxford: Oxford University Press.
(3) Gilster, P. (1997). Digital literacy. New York: Wiley Computer Publication.
(4) Bkz. https://uis.unesco.org/en/glossary-term/digital-literacy (erişim: temmuz 2024)
(5) Milli Eğitim Bakanlığı “Öğretmenler için Dijital Okuryazarlık Kılavuzu” hazırlamıştır. Bkz. https://www.meb.gov.tr/ogretmenlere-dijital-okuryazarlik-kilavuzu/haber/22198/tr (erişim: Temmuz, 2024). Ayrıca BTK “Türkiye’de Dijital Dönüşüm ve Dijital Okuryazarlık,” başlıklı bir rapor hazırlamıştır: https://www.btk.gov.tr/uploads/pages/arastirma-raporlari/tu-rkiyede-dijital-do-nu-s-u-m-ve-dijital-okuryazarlik.pdf
(6) Pangrazio, L. “Reconceptualising critical digital literacy,” Discourse: Studies in the Cultural Politics of Education. 37: 2, 163-174.
(7) Bkz. Critical Digital Literacy in Education: A Handbook by and for Teachers. Teyit&Heinrich Böll Shifting-İstanbul –Öğretmen Ağı.
https://tr.boell.org/sites/default/files/2022-10/critical-digital-literacy-in-education.pdf (Temmuz,2024)
